Доўгія дзесяцігоддзі словы «жахі вайны» для жыхароў Еўропы, у тым ліку беларусаў, былі нечым з далёкага мінулага. Апошнім поўнамаштабным канфліктам Старога Свету стала грамадзянская вайна ў Югаславіі ў 90-х — але раніца 24 лютага 2022 года змяніла ўсё. Успамінаем, якія ваенныя злачынствы зноў сталі рэальнасцю для свету пасля ўварвання Расіі ва Украіну.
Разня ў Бучы
Буча — невялікі горад у Кіеўскай вобласці, усяго 36 000 жыхароў. Ужо ў першы дзень вайны побач з населеным пунктам пачаліся баі — непадалёк знаходзіцца аэрапорт Гастомель, куды расійскае камандаванне адправіла з Беларусі верталётны дэсант 24 лютага. Ужо на наступны дзень пачала з’яўляцца інфармацыя, што расіяне страляюць па цывільных.
Поўны кантроль над горадам захопнікі атрымалі толькі 5 сакавіка — з таго часу Буча месяц была перавалачным пунктам, праз які ўсё новыя часткі ВС Расіі праходзілі на Ірпень.
Расійская акупацыя горада доўжылася да канца сакавіка — пры гэтым за Бучу не вялося баёў, а ўкраінская армія не вяла інтэнсіўных артабстрэлаў населенага пункта. 1 красавіка 2022 года расіяне пакінулі Кіеўскую вобласць — і УСУ, якія вызвалілі горад, знайшлі целы забітых цывільных. 67 чалавек былі пахаваныя ў брацкай магіле ў цэнтры Бучы, целы знаходзілі і на вуліцах, і ў дварах. Маштабы таго, што адбылося, аказаліся жахлівымі.
Ужо 3 красавіка праваабарончая арганізацыя Human Rights Watch у сваёй справаздачы расказала, як гінулі людзі ў Бучы. У дакуменце са словаў сведак расказвалася, як каля офіса «АгроБутпостача» вайскоўцы прымусілі зняць абутак і курткі пяцярых мужчын, нацягнулі футболкі ім на галовы і стрэлілі кожнаму ў патыліцу, сказаўшы пры гэтым: «Не турбуйцеся. Вы ўсе нармальныя — а гэта бруд. Мы тут, каб ачысціць вас ад бруду».
Дэпутат гарадской рады Бучы Кацярына Украінцава расказвала, што некаторыя людзі гінулі ў выніку хаатычнай страляніны, іншых расстрэльвалі мэтаскіравана. Частку жанчын перад расстрэлам згвалтавалі, некаторыя людзі перад смерцю зазналі катаванні. Кіраўніцу вёскі Матыжын Вольгу Сухенка расстралялі разам з мужам і сынам, іх целы кінулі ў яму. Паводле ўспамінаў тых, хто выжыў, расіяне шукалі ўдзельнікаў АТА, запісаных у тэрабарону або «нацыстаў» (у «нацысты» мог трапіць чалавек з вытатуяваным афіцыйным гербам Украіны). Многіх з іх расстралялі.
Ужо да 12 красавіка ў Бучы ўдалося знайсці 403 целы загінулых мірных жыхароў. Усяго за няпоўны месяц акупацыі ў Бучанскім раёне загінула больш за 1000 чалавек, каля 650 з іх былі застрэленыя расійскімі вайскоўцамі.
Выданню «Медуза» ўдалося атрымаць відэа з дрона, дзе відаць целы расстраляных побач з расійскай бронетэхнікай, якая стаіць на вуліцах Бучы — гэта стала доказам таго, што людзі загінулі не да і не пасля акупацыі, а менавіта тады, калі ў горадзе стаялі войскі РФ.
Некаторыя краіны кваліфікавалі тое, што адбылося ў мястэчку пад Кіевам, як генацыд. Разня ў Бучы стала ў выніку такім жа вымоўным тэрмінам, што абазначае жорсткі нематываваны гвалт, як і разня ў Срэбраніцы падчас вайны ў Босніі.
Разбурэнне гарадоў
З самага пачатку вайны Расія паказала, што дзеля дасягнення сваіх мэтаў без ваганняў пойдзе на велізарныя ахвяры сярод цывільных і разбурэнне цэлых гарадоў. Падобнае расійскія войскі рабілі і раней — у выніку дзвюх чачэнскіх войнаў быў моцна разбураны горад Грозны. Пасля 24 лютага спіс знішчаных гарадоў папоўніўся.
З пачатку вайны адным з ключавых месцаў баёў стаў прыгарад Кіева Ірпень. 25 лютага 2022 года УСУ ўзарвалі мост праз раку, якая злучае горад са сталіцай — з таго часу там ішлі жорсткія баі, пакуль расіян не ўдалося адціснуць. 28 сакавіка ўкраінская армія вызваліла Ірпень — да гэтага часу ён у значнай ступені ператварыўся ў руіны.
2 сакавіка ў акружэнні апынуўся адзін з найбуйнейшых украінскіх партоў — Марыупаль з насельніцтвам каля 430 тысяч чалавек. Замкнуўшы кальцо, расіяне пачалі масіраваны абстрэл жылой забудовы з артылерыі і бамбёжку авіяцыяй. Агонь літаральна руйнаваў не асобныя дамы, а раёны — цяпер акупанты зносяць цэлыя кварталы, у якіх ужо няма чаго аднаўляць.
Ужо да сярэдзіны сакавіка былі пашкоджаныя 80 працэнтаў марыупальскія дамоў, з іх амаль траціна не падлягала рамонту. Колькасць ахвяр ішла на тысячы. Цяжкія пашкоджанні атрымаў завод «Азоўсталь» — найбуйнейшае прадпрыемства Марыупаля, якое давала працу тысячам людзей. «Пекла, якое прыйшло на зямлю», — напісаў дарадца мэра горада Пётр Андрушчанка.
Цяпер праблемай людзей, што засталіся ў горадзе, стала задача літаральна фізічна перажыць зіму — расіяне не пабудавалі элементарнага жылля для большай часткі марыупальцаў, якія страцілі прытулак, а цяпла няма нават у медустановах.
З сакавіка да чэрвеня расійская армія спрабавала ўзяць Севераданецк (другі па памеры горад у Луганскай вобласці з амаль 100 000 насельніцтва) — і пасля чатырохмесячных баёў 90 працэнтаў будынкаў аказаліся разбуранымі або пашкоджанымі — прычым вялікая частка інфраструктуры не падлягае аднаўленню.
«Горад разбураны працэнтаў на 90. Няма ніводнага будынка, які б не пацярпеў якім-небудзь чынам. Выбітыя шыбы ёсць у кожным доме. Па крытычнай інфраструктуры: цяпер няма святла ў горадзе, няма газазабяспечання, водазабяспечання і ацяплення. Каб усё гэта аднавіць, патрэбны не адзін месяц пры адсутнасці баявых дзеянняў», — расказваў галоўны камунальнік Севераданецка Антон Кавалеўскі.
Увесну, калі пачалася бітва за Данбас, падчас захопу Луганскай вобласці расіяне практычна разбурылі горад Папасная. Да вайны тут жыло больш за 19 000 чалавек, на момант захопу руін Папаснай засталося каля 1,5 тысячы. Целы забітых ляжалі на вуліцах месяц.
«Горад знішчаны цалкам. Ні водазабяспечання, ні газазабяспечання, ні электразабяспечання. Папасная кармілася з электразабяспечання Крамянной і Шчасця. Калі б цяпер можна было дэакупаваць Папасную, камунікацый найбліжэйшым часам там не было б», — расказаў кіраўнік вайскова-грамадзянскай адміністрацыі горада Мікалай Ханатаў. Пасля знішчэння горада кіраўнік самаабвешчанай ЛНР Леанід Пасечнік заявіў, што аднаўляць яго хутчэй за ўсё не будуць — занадта вялікія разбурэнні.
Лёс Марыупаля і Папаснай падзяліла Рубежнае на Луганшчыне. «Прамысловы горад разбураны дашчэнту, ацалелых будынкаў няма, многія дамы аднавіць немагчыма. У дварах — могілкі», — сказаў кіраўнік Луганскай абласной вайсковай адміністрацыі Сяргей Гайдай.
Харкаў расіянам захапіць так і не ўдалося, але ў выніку абстрэлаў у горадзе было разбурана мноства будынкаў.
Удары па мірных жыхарах
Ужо ў першыя дні ўварвання расійскія войскі падвяргалі ўкраінскія гарады абстрэлам з артылерыі і сістэм залпавага агню, бампардзіроўкам. Раз за разам ударам падвяргаўся Харкаў, які войскі агрэсара актыўна імкнуліся ўзяць на пачатковым этапе вайны — паводле эксперта, гэта быў тэрор у спробе зламаць супраціў насельніцтва. Агонь не шкадаваў мірных жыхароў: так, 2 сакавіка ад абстрэлаў загінуў 21 чалавек.
3 сакавіка масіраваны бомбавы ўдар нанеслі па Чарнігаве — загінула 47 чалавек. Горад абстрэльвалі нават з танкаў.
Такім ударам падвяргаліся многія ўкраінскія гарады. Асабліва жахлівым ваенным злачынствам стала знішчэнне драмтэатра ў Марыупалі. Ад абстрэлаў у яго будынку хавалася каля 600 мірных жыхароў, побач з ім быў велізарны надпіс «Дзеці», але 16 сакавіка проста на тэатр скінулі авіябомбу. Загінула не менш за 300 чалавек. Днямі тэатр пачалі зносіць.
Пасля расійскія войскі пачалі наносіць удары па гарадах, якія знаходзяцца ўдалечыні ад лініі фронту, забіваючы цывільных ужо ў тыле. 20 сакавіка прыляцела па гандлёвым цэнтры «Рэтравіль» у Кіеве, восем чалавек загінула.
8 красавіка на вакзале ў Краматорску сабраліся людзі, што чакалі эвакуацыйных цягнікоў — і каля 10.40 па аб’екце быў нанесены ракетны ўдар «Точкой-У» з касетнымі боепрыпасамі (яны прыводзяць да велізарных ахвяр сярод мірнага насельніцтва і забароненыя ў многіх краінах). 61 чалавек загінуў — людзі так і не дачакаліся цягнікоў. Расія ад удару адхрысцілася, заявіўшы, што не выкарыстоўвае «Точки-У» — аднак гэтая версія з самага пачатку была сумнеўнай, а пасля экспертыза СБУ пацвердзіла пуск ракеты з тэрыторыі, якую кантралююць расійскія проксі.
Улетку здарылася новая трагедыя — 27 чэрвеня ракета, выпушчаная з расійскага бамбардзіроўшчыка, трапіла ў гандлёвы цэнтр «Амстор» у Крэменчугу, прывёўшы да гібелі 19 і ранення 64 чалавек. Расіяне заявілі, што цэліліся ў завод непадалёк — але пасля высветлілася, што ў ГЦ трапіла вялізная ракета Х-22, якая мае вельмі нізкую дакладнасць.
14 ліпеня 2022 года ракета прыляцела па Вінніцы — загінула 20 чалавек. Мясцовая жыхарка Ірына Дзмітрыева трапіла пад абстрэл разам са сваёй чатырохгадовай дачкой Лізай — дзіця загінула, маці цудам выжыла.
«Пасля аперацыі я страціла памяць, не разумела, дзе я і чаму маё цела ўсё перавязанае… Думала, дзе Ліза, чаму не са мной… Я верыла, мая дачушка жывая, таму што такога не можа быць, маё дзіця не магло загінуць, так не мусіць быць… Глядзела на свае траўмы і разумела, што ўсё ж такі гэта не сон… Кожная секунда прайгравалася ў памяці», — напісала Дзмітрыева.
На 11-ы месяц вайны абстрэлы Украіны расійскімі войскамі працягваюцца — 24 снежня расіяне ўдарылі па цэнтры Херсона, з якога толькі нядаўна сышлі. 10 чалавек загінула.
«Краіна-тэрарыст працягвае несці рускі свет у выглядзе абстрэлаў цывільнага насельніцтва. Херсон. Раніцай, у суботу, напярэдадні Калядаў, у цэнтры горада. Гэта не вайсковыя аб’екты, не вайна па правілах. Гэта тэрор, забойства для застрашвання і задавальнення», — заявіў прэзідэнт Украіны Уладзімір Зяленскі.
Ужо на канец лістапада Генеральная пракуратура Украіны пацвердзіла гібель 8300 мірных жыхароў краіны. «Але мы разумеем, што рэальная лічба значна большая, да некаторых акупаваных тэрыторыяй у нас яшчэ няма доступу», — заявіў кіраўнік ведамства Андрэй Косцін.
Фільтрацыйныя лагеры і дэпартацыі
Апошнія масавыя дэпартацыі на постсавецкай прасторы праводзіліся ў сталінскія часы — тады высялялі цэлыя народы. Аднак, захапіўшы частку ўкраінскай тэрыторыі ў першыя тыдні вайны, расійскія ўлады не пакінулі ў спакоі мясцовае насельніцтва — вясной 2022 года тут былі створаныя асаблівыя фільтрацыйныя лагеры для праверкі людзей на лаяльнасць Расіі. Многіх з тых, што прайшлі фільтрацыю, потым гвалтоўна дэпартавалі ў расійскія рэгіёны.
Ельская лабараторыя гуманітарных даследаванняў знайшла ў Данецкай вобласці не менш за 21 лагер для ўкраінцаў з акупаваных тэрыторый — прычым будаваць расіяне іх пачалі задоўга да вайны. Сярод фільтрацыйных аб’ектаў былі СІЗА для асобаў, якія выклікалі падазрэнне, і турмы для затрыманых на працяглы час.
Паводле міжнароднага права, на акупаваных тэрыторыях магчымая толькі рэгістрацыя цывільных асоб і — у пэўных абмежаваных абставінах — затрыманне. Сістэма ж фільтрацыі — грубае парушэнне правоў чалавека.
Тых, хто не прайшоў фільтрацыю, паводле дарадцы мэра Марыупаля Пятра Андрушчанкі, дастаўлялі ў турму. 17-гадовая жыхарка Марыупаля расказвала пра знаходжанне ў лагеры: «Ніколі не забуду размовы двух салдат:
— Што ты рабіў з людзьмі, якія не прайшлі фільтрацыю?
— Застрэліў дзесяць, а далей не лічыў — нецікава».
Многія з тых, каго падчас фільтрацыі не затрымалі, дэпартавалі з родных мясцін. «Люстэрка» расказвала гісторыю Ганны, жыхаркі пасёлка з-пад Марыупаля. Пасля праходжання праверкі яе сям’ю адправілі ў Расію, усю дарогу «абыходзіліся як са злачынцамі», а потым прапанавалі выбар — ехаць углыб краіны або застацца ў памежным расійскім Таганрогу. Ганна з сям’ёй здолела дабрацца да Санкт-Пецярбурга, адкуль праз эстонскую мяжу трапіла ў Еўрасаюз.
Аднак так шанцавала далёка не ўсім: многія з гвалтоўна пераселеных людзей застаюцца ў Расіі. У канцы траўня паведамлялася пра дэпартацыю больш чым 1,5 мільёна чалавек, уключаючы больш чым 200 000 дзяцей. Маленькіх украінцаў расіяне ўжо атрымалі права ўсынаўляць і ўдачараць — у Інстытуце вывучэння вайны адзначалі, што гэта незаконна і можа лічыцца парушэннем Канвенцыі ААН аб папярэджанні генацыду і пакаранні за яго.
Усяго з моманту ўварвання Генпракуратура Украіны зарэгістравала ўжо больш за 45 тысяч імаверных ваенных злачынстваў.