У свеце 1931 год аказаўся багаты на катаклізмы. Менавіта тады здарылася самая страшная паводка ў гісторыі Беларусі. Але ад стыхіі пакутавала не толькі нашая краіна — на той жа год прыпала самая смяротная паводка ў гісторыі чалавецтва. Адбылася яна ў Кітаі, а лік загінулых тады ішоў на мільёны. Расказваем, чаму стала магчымай гэтая катастрафічная паводка, як на яе адрэагавалі мясцовыя ўлады, як ратаваліся простыя людзі і якія наступствы яна мела для ўсяго Кітая.
Водны крызіс і скрадзеныя грошы
Вы можаце памятаць са школьных падручнікаў, што самыя буйныя рэкі Кітая — гэта Янцзы і Хуанхэ: менавіта на іх берагах зарадзілася кітайская цывілізацыя, адна з самых старажытных у свеце. Аднак разам з развіццём рэгіёна абедзве водныя артэрыі неслі мясцовым жыхарам і пагрозу. Янцзы выходзіць з берагоў амаль штогод, а Хуанхэ, або «жоўтая рака», стала прычынай самых катастрафічных паводак у Кітаі. На Захадзе яе нават называлі «кітайскім смуткам», бо лічыцца, што за стагоддзі яна забіла больш людзей, чым любая іншая рака ў свеце.
Жыхары Кітая стагоддзямі спрабавалі кантраляваць небяспечныя рэкі. Напрыклад, на Янцзы яшчэ ў 1548-м з’явілася буйная дамба. Аднак праз яе не праходзіў глей, які ў выніку адкладаўся на дне ракі. На некаторых участках ён складаў да 60% агульнага аб’ёму. Гэта прывяло да яшчэ магутнейшых паводак і размыцця паўночнага берага ракі.
Будаўніцтва новых дамбаў абярнулася тым, што многія прыбярэжныя азёры, якія раней былі натуральнай абаронай ад паводак (у іх падчас разліваў траплялі лішкі вады), аказаліся адрэзаныя ад ракі або ператвораныя ў ворныя землі. А высечка лясоў яшчэ мацней знізіла здольнасць тэрыторыі спраўляцца з інтэнсіўнымі дажджамі. У ніжнім цячэнні рэчышча Янцзы ў выніку фактычна аказалася вышэй за ўзровень навакольнай вясковай мясцовасці. Вада ў ім утрымлівалася спецыяльнымі прыбярэжнымі плацінамі і валамі, вышыня якіх усё расла — некаторыя дасягалі амаль 10 метраў у вышыню.
Гэтая карціна добра знаёмая гісторыкам. Паводле іх ацэнак, гэта была тыповая праява так званага кітайскага воднага цыклу. У яго пачатку павелічэнне выдаткаў на будаўніцтва дамбаў забяспечвала абарону насельніцтва ад паводак. Гэта спрыяла развіццю сельскай гаспадаркі і ўключэнню ў эканоміку новых земляў. Але ў пэўны момант межы ўстойлівасці гідратэхнічных збудаванняў перавышаліся, і сетка дамбаў з цяжкасцю вытрымлівала ўзрослы ціск. Урэшце рэгіён цярпеў водны крызіс, калі праблемы з кантролем рэк абарочваліся катастрафічнымі паводкамі. Ён спыняўся, калі дзяржава зноў пачынала інвеставаць у сетку дамбаў, тым самым запускаючы цыкл нанова.
Аднак у першай палове мінулага стагоддзя кітайская дзяржава знаходзілася ў няўстойлівым стане. Стагоддзямі краіна была манархіяй. У XIX стагоддзі тая пачала прыходзіць у заняпад, а ў 1911-м адбылася Сіньхайская рэвалюцыя. Неўзабаве лідарам дзяржавы стаў генерал Юань Шыкай, які выступаў за канстытуцыйную манархію. У 1916-м ён памёр, пасля чаго ў краіне пачалася барацьба за ўладу паміж шматлікімі вайсковымі падраздзяленнямі і іх начальнікамі, кожны з якіх усталяваў уласны рэжым на захопленых тэрыторыях. У гісторыю гэта ўвайшло як «эра мілітарыстаў». Пры гэтым у краіне быў і цэнтральны ўрад на чале з партыяй Гаміньдан, які працаваў у Нанкіне. Але яго ўладу прызнавалі не ўсе. Актыўней за ўсіх супраць Гаміньдана са зброяй у руках выступала Камуністычная партыя Кітая.
У гэтых умовах яшчэ з XIX стагоддзя пачаўся чарговы водны крызіс. Ён стаў вынікам празмернай сельскагаспадарчай экспансіі і палітычных і эканамічных цяжкасцяў, з якімі сутыкаліся манархія і рэспубліка, што яе змяніла. Даходы, прызначаныя на будаўніцтва і абслугоўванне дамбаў, часта прысвойваліся на месцах ці перанакіроўваліся на ваенныя выдаткі.
Засуха — ападкі — паводка
Але ўсё ж вырашальным фактарам стала прырода. У 1928−1930 гадах Кітай сутыкнуўся з працяглай засухай. А потым маятнік хіснуўся ў адваротны бок: пачаліся масіўныя ападкі, што і стала непасрэднай прычынай паводкі. Зіма 1930 года была асабліва халоднай, праз што ў высакагор’ях Заходняга Кітая, дзе бяруць пачатак найбуйнейшыя рэкі краіны, назапасіліся вялікія аб’ёмы снегу. У пачатку 1931 года яны расталі, запоўніўшы рэчышча, а ў дадатак у рэгіёне прайшлі надзвычай моцныя вясновыя дажджы. Гаворка ішла пра сапраўдны патоп. Да пачатку лета ўзровень грунтавых водаў быў небяспечна высокі — і тыя, хто жыў у нізінных раёнах, ужо былі вымушаныя пакінуць свае дамы пасля затапленняў.
Потым у ліпені па краіне хутка адзін за адным прайшлі сем разбуральных штармоў (звычайна іх бывае не больш за два). У выніку за адзін месяц выпала столькі ападкаў, колькі звычайна можна чакаць за паўтара года. Як адзначалі даследчыкі, «нават добра абслугоўваныя дамбы з цяжкасцю справіліся б з гэтым вялізным патопам. А закінутыя гідратэхнічныя ахоўныя збудаванні <…> мелі мала шанцаў. Катастрафічная паводка, якая абрынулася на Кітай летам 1931 года, не была ні выключна прыроднай, ні выключна рукатворнай катастрофай — яна была і тым, і тым».
Вада ў Янцзы неўзабаве дасягнула самага высокага ўзроўню ад таго часу, як у сярэдзіне XIX стагоддзя пачалі весці запісы. У сярэднім цячэнні ракі багатыя ападкі доўжыліся ўсё лета і раннюю восень, што выклікала паводку, якая была не толькі надзвычай моцнай, але і надзвычай доўгай. Яе эпіцэнтр параўнальна павольна рухаўся ўніз па плыні, ударыўшы па правінцыі Сычуань у пачатку жніўня, перш чым 19 жніўня дабрацца да Уханя, а потым перайшоў да правінцыі Цзянсу і рушыў да ўзбярэжжа.
Вялізныя масы вады спускаліся ўніз па плыні, адбываліся прарывы дамбаў. Акрамя ападкаў сваю ролю граў ландшафт, які павялічваў сілу патоку, скіроўваючы яго праз вузкія цясніны з высокай хуткасцю. Нямоглая сістэма абароны ад паводак не змагла вытрымаць такога ціску.
У канцы жніўня вада, што хлынула праз дамбы Вялікага канала (злучае Хуанхэ і Янцзы, адно з самых старажытных дзейных сёння гідратэхнічных збудаванняў свету), прывяла да велізарных разбурэнняў у акрузе Янчжоу (правінцыя Цзянсу). Па суседстве знаходзілася возера Гааюху, шостае па велічыні ў Кітаі, на яго беразе — горад. 26 жніўня 1931 года на гэтыя месцы абрынуўся тайфун. Ураганны вецер падняў хвалі. Пад іх цяжарам земляная дамба ўрэшце разбурылася. Вада стварыла шэсць вялікіх праломаў, і воды возера хлынулі на раўніну. Размешчаныя побач населеныя пункты былі цалкам затопленыя, 19 тысяч чалавек патанулі.
Агулам вада затапіла каля 180 000 км². Гэта плошча, толькі крыху меншая, чым тэрыторыя ўсёй Беларусі (207 000 км²). У шматлікіх сведчаннях відавочцаў паўтараўся адзін і той жа вобраз — бязмежны акіян, што паглынае сушу.
Лік ахвяраў на мільёны і гуманітарная катастрофа
Дакладных звестак пра ахвяры паводкі няма, у розных крыніцах прыводзяцца вельмі розныя лічбы.
Частка людзей загінула непасрэдна падчас паводкі. Паводле інфармацыі аднаго з кітайскіх гістарычных інстытутаў, такіх людзей налічвалася больш за 140 тысяч чалавек. Частка з іх патанула, іншыя былі раздушаныя да смерці абломкамі ці засыпаныя разбуранымі дамамі. Паводле іншых звестак, гаворка ішла пра 150 тысяч.
Іншыя людзі загінулі ад наступстваў паводкі — а менавіта хваробаў і голаду. Паводле інфармацыі таго ж кітайскага інстытута, такіх людзей налічвалася 3,7 мільёна.
У іншых крыніцах называецца агульная сума загінулых — як непасрэдна ад паводкі, так і ад яго наступстваў. Часам называецца лік у амаль чатыры мільёны, у іншых выпадках — 3,7 млн. Мясцовыя ж чыноўнікі грунтаваліся на статыстыцы таго часу і арыентаваліся на лічбу 2 мільёны. Аднак у Кітаі ў той час рэгістравалі далёка не ўсіх народжаных дзяцей. Таму больш-менш дакладную колькасць загінулых, хутчэй за ўсё, мы не зможам даведацца ніколі.
Чым была выкліканая такая гіганцкая колькасць ахвяр? Перш за ўсё, маштабам гуманітарнай катастрофы, якая рушыла за паводкай. Назіральнікі падлічылі, што ў цэлым ад яго пацярпела каля 25 мільёнаў чалавек. Ужо ў нашыя дні гісторыкі дапусцілі, што гэтая лічба магла дасягаць 40 млн ці нават 53 млн. У справаздачы навукоўцаў, створанай пасля катастрофы, адзначалася, што амаль палова дамоў у зоне затаплення была цалкам разбураная, а больш за траціну вёсак проста сцерла з твару зямлі.
Летні ўраджай загінуў, пасадзіць зімовыя культуры не было магчымасці: падчас паводкі былі страчаныя амаль 2 млн працоўных жывёл (буйвалаў, быкоў, кароваў, аслоў і мулаў), што склала каля паловы ад усёй кітайскай папуляцыі. Людзі пачалі галадаць, а цэны на збожжа ўзляцелі.
У зоне бедства 40% насельніцтва былі вымушаныя пакінуць свае дамы, выправіўшыся на пошукі ежы і прытулку. Часта яны аказваліся ў перапоўненых паселішчах з кепскай санітарыяй. Хваробы, якія людзі там падхоплівалі, часта прыводзілі да масавых смерцяў.
Паводка таксама стварыла ідэальнае асяроддзе для камароў, што прывяло да ўспышкі малярыі, якая ў выніку забрала жыцці каля 300 тысяч чалавек. Рост колькасці праснаводных слімакоў выклікаў усплёск захворвання на шыстасамоз — небяспечную паразітычную інфекцыю. Агулам хваробы, звязаныя з паводкамі, сталі прычынай 70% зарэгістраваных выпадкаў смерцяў сярод вясковых жыхароў і 87% выпадкаў смерцяў у лагерах бежанцаў.
У той час паступалі паведамленні пра продаж жонак і дачок, дзетазабойствы і канібалізм.
Бедныя плачуць, багатыя — не
Паводка і гуманітарная катастрофа агалілі маёмасную няроўнасць у Кітаі таго часу. Многія людзі жылі ў дамах, пабудаваных з танных і нетрывалых матэрыялаў. Парадаксальна, але некаторым гэта дапамагло — людзі настолькі прывыклі да перамяшчэння (праз паводкі і войны), што навучыліся хутка разбіраць свае дамы. Таму калі вада падымалася, яны проста пераносілі свае хаціны, зробленыя з трыснягу і бамбуку, на вышэйшыя месцы. А вось земляныя дамы аказаліся больш уразлівымі. Цэлыя кварталы проста раствараліся ў патоку, іх жыхары танулі ў кактэйлі з бруду і вады. Тыя ж, хто жыў багацей, маглі проста з’ехаць з раёна бедства, як і зрабілі многія багатыя кітайцы.
Важную ролю адыгралі магчымасці той ці іншай абшчыны. Напрыклад, у горадзе Ханькоу апошнімі пад затапленне трапілі месцы, дзе жылі японцы. Яны змаглі мабілізаваць дыяспару, пабудаваўшы загароды з мяшкоў з пяском і адпампоўваючы ваду з вуліц. Дарэчы, менавіта ў гэтым горадзе назіраўся самы высокі ўзровень вады — 19 жніўня ён дасягнуў 16 метраў вышэй за норму.
Ва Ухані замежнікі падчас паводкі забаўляліся, катаючыся на конях па затопленых вуліцах ці гуляючы ў тэніс на дахах сваіх дамоў. Потым, калі ўзровень вады падняўся, яны нанялі лодкі, каб перавезці сваіх жывёл у Шанхай.
Дарэчы, гэта важны момант: калі папярэднія паводкі ў Кітаі ў асноўным закраналі вясковую мясцовасць, то цяпер пад удар трапілі і гарады. Увесну ва Ухані рачная вада пачала заліваць вуліцы і змешвацца са сцёкавымі водамі, што вырываліся з перапоўненых каналізацый. Неўзабаве ўвесь горад запоўніў жахлівы смурод, які толькі ўзмацняўся пад пякучым сонцам. Тысячы людзей сталі ахвярамі дызентэрыі, халеры і іншых захворванняў, якія перадаюцца праз заражаную ваду.
Калі ўзровень затапленняў падымаўся, вуліцы ператвараліся ў каналы. Уладальнікі лодак пачалі здаваць іх у арэнду ў якасці водных таксі. Бяднейшыя людзі выкарыстоўвалі плыты, зробленыя з дзвярэй і драўляных ваннаў. Некаторыя нават апаражнялі труны і выкарыстоўвалі іх як каноэ.
У канцы ліпеня дамбы, што атачалі Ухань, абрынуліся. Хваля змыла цэлыя кварталы. Тысячы людзей, што жылі ў хацінах, патанулі ці былі пахаваныя жыўцом. Выжылыя пачалі шукаць прытулку. Багацейшыя перасяляліся ў больш высокія будынкі. Напрыклад, у гатэлі, гаспадары якіх, імкнучыся зарабіць, запаўнялі нумары пад завязку. Урэшце ў жніўні адна з мясцовых гасцініц павалілася, пахаваўшы пад заваламі сваіх пастаяльцаў.
На гэтым жахі не скончыліся. Вуліцамі Уханя плавалі бочкі з бензінам, ад якіх узнікалі пажары. Ад удараў токам загінула больш за 50 чалавек. Адзін з гандляроў памылкова скіраваў сваё судна ў нафтавае сховішча, выклікаўшы велізарны пажар, які доўжыўся тры дні. На той час электрычная сістэма горада даўно выйшла з ладу, таму «дзякуючы» гэтаму зарыву былі бачныя апакаліптычныя сцэны: разбураныя ў цемры будынкі, выццё сабак, што захраслі на дахах, і тысячы трупаў, што плавалі ў вадзе.
Аднаўленне без дзяржавы і новыя паводкі
Сярод разбурэнняў і хаосу людзі спрабавалі прытрымлівацца звыклых рытуалаў. Напрыклад, работнікі консульства ЗША ва Ухані ў адпаведнасці з правіламі кожную раніцу падымалі свой нацыянальны сцяг, хоць ім даводзілася плыць да флагштока. Мясцовая дарожная паліцыя з усіх сіл спрабавала падтрымліваць парадак на затопленых вуліцах. Спачатку яе супрацоўнікі стаялі на скрынях, спрабуючы рэгуляваць рух лодак, але па меры таго, як узровень вады станавіўся ўсё вышэйшы, ім даводзілася залазіць на дрэвы. А калі вада паднялася да двух метраў, яны ўжо мала што маглі зрабіць — толькі назіраць за сітуацыяй.
Аднаўленне пасля паводкі пачалося практычна адразу — яшчэ да таго, як сышла вада. У 1931-м бізнесоўцы Уханя сабралі значны фонд для ліквідацыі наступстваў катастрофы. Частка гэтых грошай пайшла на будаўніцтва драўляных дарожак, якія дазвалялі пешаходам хадзіць затопленымі вуліцамі. Сродкі таксама пайшлі на фінансаванне працы кухняў, дзе гатавалі рысавую кашу і раздавалі кіпень, а таксама брыгадаў для ўтылізацыі трупаў. Будыйскія манахі ператварылі свае храмы ў лагеры бежанцаў, а дактары праводзілі масаж жывата людзям, што пакутавалі ад голаду, і раздавалі травяныя настойкі, каб не дапусціць заражэння. Самі ж людзі выжывалі, ловячы рыбу, якая плавала па гарадскіх вуліцах, а таксама будавалі сабе простыя хаціны з чароту.
У 1932-м была адноўленая дамба Гааюху. Сярод іншых гэтаму паспрыяў мясцовы будыйскі манах Цзюшы Лін Інь, які ахвяраваў усю сваю маёмасць і прадаў свой дом — у выніку ён сабраў 200 тысяч даляраў. Над рэканструкцыяй пабудовы працавалі 20 тысяч рабочых — яна была завершаная ў тэрмін і дзейнічае дагэтуль.
Пазней улады пачалі сцвярджаць, што менавіта яны выратавалі Ухань — як і астатнюю частку краіны, пацярпелую ад паводкі. Але гэта было не так.
Нельга сказаць, што прадстаўнікі Гаміньдана не рабілі зусім нічога. Яны ўсё ж стварылі Нацыянальную камісію па аказанні дапамогі падчас паводкі. Напрыклад, 1,1 млн рабочых цягам першай паловы 1932 года аднавілі амаль 2000 км дамбаў. Аднак канфлікт паміж Гаміньданам і Камуністычнай партыяй Кітая ўзмацніў крызіс і перашкодзіў размяркоўваць збожжа па ўсёй зоне затаплення, затрымаў аднаўленне сельскай гаспадаркі. Караблям, якія імпартавалі збожжа ў Шанхай, даводзілася пераадольваць блакаду японскага флоту, які ў пачатку 1932 года ўступіў у канфлікт з кітайскімі войскамі. Выгрузіўшы збожжа, супрацоўнікам камісіі даводзілася перавозіць яго ўверх па плыні праз варожую тэрыторыю, дзе бандыты і камуністы нападалі на лодкі, захоплівалі харч і выкрадалі ратавальнікаў.
Умовы збожжавай пазыкі, атрыманай ад ЗША, былі ў значнай ступені выгадныя амерыканцам, якія даўно шукалі спосабу пазбавіцца лішкаў харчавання. Першапачаткова надзвычайная дапамога дапамагла многім уцекачам перажыць перыяд вострага голаду, але імпарт велізарных аб’ёмаў пшаніцы і мукі меў адмоўны эканамічны эфект у доўгатэрміновай перспектыве: ён пазбавіў мясцовых фермераў рынку для ўласнай прадукцыі.
У шэрагу лагераў узровень смяротнасці аказаўся вышэйшым, чым у вясковых супольнасцях. Часткова гэта было непазбежна. Але ў тым жа горадзе Ухань мясцовыя вайскоўцы палічылі, што камуністы выкарыстоўваюць крызіс бежанцаў як нагоду для пранікнення ў горад. Яны абвясцілі ваеннае становішча і пачалі патруляваць вуліцы з кулямётамі. Любога падазраванага ў марадзёрстве ці іншай падрыўной дзейнасці каралі смерцю на месцы. Урэшце салдаты наогул выгналі бежанцаў з цэнтра горада, перасяліўшы іх у кепска падрыхтаваныя лагеры на ўскраінах Уханя, дзе тысячы людзей памерлі ад хваробаў.
Паводка пачалася яшчэ вясной 1931 года, аднак першыя партыі амерыканскага гуманітарнага збожжа прыбылі ў Шанхай толькі ў лістападзе. Такім чынам, у самы разбуральны перыяд катастрофы жыхары ратавалі сябе самі. У цэлым жа ў большасці раёнаў вада адступіла да зімы 1931 года. Аднак праблемы падтапленняў, пашкоджання інфраструктуры і перамяшчэння бежанцаў працягваліся да наступнай вясны. Голад і эпідэмічныя захворванні, выкліканыя паводкай, — прынамсі да лета 1932 года.
Аднак катастрофа 1931-га не стала апошняй. Напрыклад, ад наступнай буйной паводкі 1954 года загінула каля 30 тысяч чалавек. Толькі ў нулявыя гады ўжо нашага стагоддзя на рацэ Янцзы было скончанае будаўніцтва плаціны «Тры цясніны». Яна аказалася эфектыўнай падчас надзвычай дажджлівага лета 2010-га, стрымліваючы большую частку паводкавых водаў і такім чынам мінімізуючы ўздзеянне паводкі ніжэй па плыні. Аднак нават тады ўсё роўна давялося адкрыць шлюзы, каб зменшыць высокі аб’ём вады ў вадасховішчы. У выніку паводкі і апоўзні ў басейне Янцзы забілі некалькі сотняў чалавек і прынеслі значную матэрыяльную шкоду Кітаю. Глабальна ж паводкі ў гэты рэгіён перыядычна прыходзяць і ў наш час.
Чытайце таксама
